[A] Tagując przestrzeń słowem (o graffiti i tagach słów kilka)

wprawdzie niejednokrotnie czerpią z wyobrażeń zbiorowych, a następnie wpisują się w nie i mogą stać się elementem obecnym w historycznym miejscu pamięci (np. w wypadku wybitnego twórcy związanego z danym miejscem), ale posiadają swą własną autonomię wskutek odniesienia do jednostkowego losu konkretnej osoby i zaistnienia w jej indywidualnej twórczości [Czermińska 2011: 187].

Ponadto obrazy te mogą wzajemnie się wykluczać, zaś sposób postrzegania danego miejsca podlega rozmaitym deformacjom na skutek zmian stylistyki, do jakiej odwołuje się w danym momencie wykonawca, rodzaju podkładu, formy „nawijki” (to jednak temat na osobny artykuł). Powyższy cytat powinien więc raczej wskazywać kierunek, w którym podążać ma każdy, kto koncentruje się na funkcjonowaniu przestrzeni miejskiej w rapie. Wróćmy jednak do początku. Osobnego wyjaśnienia wymaga tytuł, a właściwie utworzony od słowa „tag” (z języka angielskiego) czasownik – „tagować”. W wolnym tłumaczeniu „tag” oznacza etykietę, z kolei w żargonie informatycznym – „znacznik”. Istotne, bo odnoszące się po części do przywoływanych już znaczeń, jest jego użycie w slangu grafficiarzy, gdzie oznacza po prostu „podpis”. Związki między tymi trzema sferami: język angielski (pierwotny język rapu) – żargon informatyczny (dostosowywanie się przekazu do medium) – slang (między innymi wypadkowa dwóch pierwszych), jeszcze lepiej oddaje przykład #hashtagu, środka używanego przez raperów, który umiejętnie wykorzystany – w przeciwieństwie do tego, co twierdzi Chaciński (zob. Chaciński) – nie sprowadza się tylko do zastępowania prostego porównania. Wróćmy jednak do „podpisu”, który zostawiają na murach sprawni writerzy, uczestnicząc tym samym w swego rodzaju grze, polegające na „zawłaszczaniu” przestrzeni miejskiej. Trop ten uwydatnia co najmniej trzy punkty wspólne dla rapu i graffiti: podpis, przestrzeń, grę. Warto przypomnieć w tym miejscu tytuł wystawy tagów, która miała miejsce w Muzeum Śląskim w 2017 roku – To miasto jest nasze (szerzej o wystawie oraz tagach w przestrzeni miejskiej zob. Chylińska 2018). Jest to notabene cytat z utworu AbradAba (Miasto jest nasze), zapraszający na wystawę poświęconą śląskiemu hip-hopowi.

Być może słuszność miał Kurnicki, łącząc „hip-hopową grę” z polem sztuki w rozumieniu Bourdieu oraz zwracając uwagę, że jest ona w gruncie rzeczy „ekonomicznym światem odwróconym” [Bourdieu 1993b: 29-73; cyt. za Kurnicki 2014: 152]. Niech za przykład posłużą tu wersy Miuosha: „nie liczy się to, co masz, ale jak tym grasz” (Ktoś kiedyś), bo jak przekonuje na wcześniejszej płycie artysta, jesteśmy tylko: „warci tyle, ile na nogi wyrzyga nam bankomat” (Puzzle). „Gra o przestrzeń”, którą zawłaszcza się „podpisem” (w przypadku rapu – głosem), jest dużo bardziej skomplikowana i świetnie ukazuje zmiany, jakie przez lata zachodziły w subkulturze hip-hopowej. W czasach dużego napięcia między tzw. mainstreamem a undergroundem krokiem milowym w karierze było wyjście poza granice dzielnicy/miasta – na przykład zagranie supportu/koncertu w innym, najlepiej większym mieście (jak dowidzi Miuosh po latach obecności w undergroundzie: „Mam ten pułap, od ośmiu lat się po miastach tułam / grając rap dla kultury w kapturach” Więcej niż możesz, albo Łona&Webber, którzy z czasem stali się: „[…] już mniej orbi, już bardziej urbi” Hałas!). Kolejnym ważnym elementem tej gry jest utożsamienie artysty z jakimś konkretnym miejscem na mapie Polski. W ten sposób, choć nie jest to spójna stylistycznie reprezentacja, możemy mówić o przedstawicielach/scenach: śląskiej, warszawskiej, szczecińskiej, poznańskiej, łódzkiej, krakowskiej, bydgoskiej, toruńskiej itd., bez problemu utożsamiając z nimi konkretnych wykonawców, a także wskazując wyselekcjonowane wersy z ich twórczości – bądź całe utwory – w których wspominają o „swoim miejscu”. Te można z kolei odczytywać w kontekście miejsc autobiograficznych [Czermińska 2011, Rybicka 2014], wszak jedna z niepisanych zasad środowiska głosi: „Nie zapomnij, skąd jesteś”; głos „reprezentanta” wydobywa się zawsze z konkretnego miejsca w przestrzeni. To w końcu – jakw przypadku Miuosha i Joki – „w pięciu stronach świata reprezent Katowice”, „na sześciu kontynentach reprezent Katowice” (Reprezent, Ft. Joka). Ten „znacznik” jest ważny, ponieważ ustanawia naturalną hierarchię, a tym samym pozwala rościć sobie „prawo do miasta”. Niech za przykład posłuży tu spór Tedego (Warszawa) z Peją (Poznań), który rozpoczął się w 2009 roku i poza serią dissów składających się na jeden z najważniejszych beefów ostatniego dziesięciolecia w polskiej rap-grze skutkował zablokowaniem koncertów Tedego w Poznaniu (do 2016 roku), o czym mówi wprost Peja: „Koncerty Tedego nie są organizowane ze względu na mnie, bo na to nie zezwalam. Działamy formalnie i nieformalnie. Dzwonimy i mówimy »Dzień dobry, koncertu nie ma«” [20m2 Łukasza 2014]. Nie brak również napięć w obrębie jednego miasta, polem takiej gry stała się swego czasu Łódź, a napięcia między O.S.T.R. i Zeusem skutecznie hamowały rozwój tego drugiego oraz ludzi związanych z jego labelem – ich płyty pomijano w rankingach, wykreślano ich z list gości zapraszanych na festiwale hiphopowe oraz koncerty. Niezależnie więc, czy mówimy o rapie, czy też o graffiti – stanowią one swego rodzaju grę rozgrywaną w przestrzeni miejskiej, nawet jeśli tag pojawia się na peryferiach, a w utworze mamy do czynienia z monologiem wewnętrznym. Ponadto w odniesieniu do „indywidualnego miejsca pamięci” związek ten (rapu i graffiti) zostaje oddany również poprzez mural i jak zauważa twórca strony Tojest můj hajmat:

Team 0700 stworzył mural obejmujący powierzchnią niemal cały tunel łączący os. Roździeńskiego z Bogucicami. Przejście to jest swoistą bramą historycznych Katowic. To właśnie tędy pierwsi górnicy KWK „Ferdynand” chodzili codziennie do pracy. Mural przedstawia dwie ikony Bogucic — himalaistę Jerzego Kukuczkę i rapera Piotra „Magika” Łuszcza. Kolejny raz grupa śląskich artystów udowodniła, że jest możliwe zatarcie przepaści międzypokoleniowej. Malarze tak wiernie oddali sylwetki postaci, że malowidła zachwycają mieszkańców Bogucic w każdym wieku — nawet tych, którzy nie uznają Magika za wartościowe źródło inspiracji.

O wzajemnych związkach poszczególnych elementów subkultury nie zapominają i sami raperzy, umieszczając związane z nimi motywy w teledyskach (murale, puszki z farbą, DJ, deskorolki itd.), a także odwołując się do nich bezpośrednio w utworach (Miuosh: „My mamy tracki, na murach tagi / przepełnione kluby i garstkę uwagi, ziom! Każde; Bonson X Soulpete: „Stare przystanki mają tylko nowe szyby / Nie kojarzę nowych tagów, dziś już inni znają ksywy / Nie kojarzę nowych składów, ponoć jestem gwiazdą przy nich / Tak mówią ci, co widzą mnie raz na rok w TV” Kilka minut później). 

Rap jako najprężniej rozwijający się gatunek muzyczny najszybciej reaguje również na zmiany zachodzące w przestrzeni miejskiej – to kolejny powód trudności w tworzeniu narracji o wizerunku miasta w rapie. Ponadto wraz z upływem czasu zmienia się perspektywa postrzegania miasta. W ten sposób deklaracja: „choć większość ma maturę, co drugi ma magistra / ławka to nasza przystań, z daleka od obietnic” (Róże z betonu),  zmienia się w „hipnotyzuje mnie spokój pustych ulic” (Nie), „mam już chyba dosyć barw / temperatury szklanych miast i nas w nich” (Neony, ft. Soxso). Całość zostaje świetnie podsumowana wersami: „Przeklinam kolejny dzień życia / Gdy ekranu dotykam, gnijąc w korkach / Miejsca, w których zazwyczaj / Na ulicach kipi korporacji orgazm / Nie widać nas przez okna / Okna wież ze szkła i stali” (Traffic, Ft. Piotr Rogucki). Choć uwagę zwracają tu przede wszystkim transformacje społeczne, jakie zaszły w ciągu ostatnich kilku lat, nieco inny obraz wyłoni się, gdy utwór ten będziemy czytać przez pryzmat zmian urbanistycznych zachodzących w samych Katowicach, których obserwatorem jest Miuosh.

Na koniec warto również zauważyć (nie będę jednak nadto rozwijać tego wątku), że teksty rapowe stanowią niezłe źródło o tym „co było”, potrafią prowadzić słuchacza po nieistniejącym już mieście, wpisując się w miejski palimpsest. W końcu we wcześniej cytowanym utworze Bonsona usłyszymy, że „Monopol, w którym brałem Tyskie, dziś jest fryzjer” (Kilka minut później); z kolei Łona w tracku o znamiennym tytule Bez mapy prowadzi słuchacza ulicami Szczecina: „Dalej Świętego Wojciecha, tutaj leci mi zła już / Bo poznikały stąd wszystkie jego relikwie lekkich obyczajów / Przez Jagiellońską w Jana Pawła, już tracę zdrowie / Bo wczoraj było tu Jedności Narodowej (Ej!…)”. Ponieważ obaj twórcy reprezentują scenę szczecińską, można zadać pytanie, co z pamiętanego/doświadczanego przez nich miasta z roku 2011 (i wcześniej) zachowało się dzisiaj. Nim jednak w rozważaniach posuniemy się za daleko, warto przypomnieć wersy Fenomena: „Ty robisz sensację, a ja rap w miasto puszczam / rap, rap w miasto puszczam” (Sensacja), tym samym zawłaszczając dla siebie przestrzeń, która staje się tłem dla subkulturowej gry.